Wśród inicjatyw społecznych możemy zauważyć dwie główne formy prawne - fundacja lub stowarzyszenie. Czym się różnią i jak podjąć decyzję - na to pytanie odpowiedzą Jan Karpierz ze szczecińskiego Centrum Wspierania Organizacji “Sektor 3” oraz Agnieszka Zamaro-Wiśniewska z firmy Business Accounting Office, która jest doradczynią i wsparciem od strony prawno-księgowej m.in. dla organizacji pozarządowych, takich jak Fundacja Netcamp czy Stowarzyszenie Klaster ICT Pomorze Zachodnie.  

A więc - fundacja czy stowarzyszenie, co jest lepsze dla Społecznika? Jan Karpierz z Sektora 3 rozważa odpowiedź na to pytanie przede wszystkim w kontekście tego, kim jest Społecznik i co chce robić, a także jak odnajduje się w grupie. Dla osób, które lubią działać w dużym gronie i nie mają problemu z byciem elastycznym w kwestiach podejmowanych decyzji, według Jana lepszym rozwiązaniem będzie stowarzyszenie. Wyjaśnia, że jest to forma organizacji pozarządowej, która jest powoływana przez minimum 7 osób (stowarzyszenie rejestrowane) lub minimum 3 osoby (stowarzyszenie zwykłe). Osoby te wspólnie realizują cele statutowe swojej organizacji. Jeżeli jednak Społecznikiem jest osoba, która woli działać w małej grupie lub przyzwyczajona jest do szybkiego podejmowania ważnych decyzji, tu Jan doradza wybór fundacji. Ta forma organizacji może sprawnie działać mając w swoich szeregach nawet tylko dwie osoby.  

Jak podkreśla z kolei Agnieszka Zamaro-Wiśniewska, najpopularniejsze formy prawne - fundacje i stowarzyszenia - w praktyce mogą działać podobnie. Istnieje jednak między nimi sporo różnic, które należy rozważyć już na etapie konstruowania formy działalności.  

Przede wszystkim fundacja to majątek – który fundator lub grupa fundatorów chcących osiągnąć ważne społecznie cele przekazując pod zarząd – władze fundacji. W akcie fundacyjnym wskazuje się cel fundacji oraz składniki majątku przeznaczone na jego realizację (mogą to być pieniądze, nieruchomości czy rzeczy ruchome). Cel Fundacji musi być społecznie bądź gospodarczo użyteczny, a jednocześnie być zgodny z interesami Rzeczpospolitej Polskiej.
Stowarzyszenie z kolei to grupa osób o wspólnych zainteresowaniach, idei czy działających we wspólnym celu. Opiera swoją działalność na pracy społecznej członków w liczbie co najmniej 7 członków założycieli lub - w przypadku stowarzyszenia zwykłego - 3 założycieli. W przypadku stowarzyszenia cel działania powinien być zgodny z prawem, jednakże jego cel nie musi być realny ani społecznie użyteczny. Stowarzyszenie może działać w celu wspierania swoich członków, zaś fundacja ma realizować cele ustalone w statucie.
Również władze w przypadku obu tych działalności są odmienne. W fundacji wszystkie decyzje podejmuje zarząd fundacji, nie ma tu obowiązku powoływania organów kontroli wewnętrznej, takich jak rada czy komisja rewizyjna. Fundator nie ma szczególnych uprawnień a ogranicza się tylko do tych przyznanych statutem. Stowarzyszenie z kolei zarządzane jest w sposób demokratyczny – najważniejsze decyzje podejmuje walne zebranie członków, zarząd wykonuje ich wolę i przed nim odpowiada. Musi być również powołany organ kontrolujący – komisja rewizyjna.
W kwestiach zarobkowania, stowarzyszenia i fundacje mogą prowadzić działalność gospodarczą, ale prowadzenie jej może służyć wyłącznie celom statutowym, przy czym fundacja powinna mieć wydzielony na ten cel fundusz w wys. przynajmniej 1 tys. zł. Dochód stowarzyszenia mogą stanowić również składki członkowskie. Reszta źródeł finansowania obu form jest zbliżona i mogą być to granty, dotacje, darowizny, zbiórki publiczne, własna działalność odpłatna, działalność pożytku publicznego czy działalność gospodarcza.  

Ważne jest też, że zarówno stowarzyszenia, jak i fundacje jako jednostki posiadające osobowość prawną, muszą prowadzić księgi rachunkowe. Podlegają tym samym przepisom podatku dochodowego i korzystają z takich samych zwolnień. Na mocy Ustawy o rachunkowości, sprawozdania finansowe są wymagane w każdej z tych organizacji. Jedynie w stowarzyszeniach nie jest obowiązkowe składanie sprawozdań merytorycznych.  

W 2015 r. w ustawie o rachunkowości wprowadzono pojęcie tzw. jednostki mikro do których zaliczano m.in. fundacje i stowarzyszenia. Zmiany ustawy obowiązujące od 2017 r. wykluczają obecnie fundacje i stowarzyszenia z grona przedsiębiorstw mikro czy małych. W związku z tym nie jest dla nich przewidziane prowadzenie rachunkowości określonej dla tego typu jednostek. Rachunkowość jest prowadzona na tak zwanych “zasadach ogólnych”, gdzie wynik finansowy ustalają one według zasad przewidzianych dla jednostek dużych. Podstawowe elementy sprawozdania finansowego (wprowadzenie, bilans, rachunek zysków i strat oraz informacja dodatkowa) mają jednak skrócony zakres i są dostosowane do charakteru działalności organizacji pozarządowych.
Agnieszka Zamaro-Wiśniewska podkreśla również, że istnieje możliwość prowadzenia uproszczonej ewidencji przychodów i kosztów zamiast ksiąg rachunkowych, jednak organizacja musi spełnić określone w ustawie warunki, a decyzję w tej sprawie musi podjąć jej organ zatwierdzający w rozumieniu przepisów o rachunkowości. Niezależnie jednak od wyboru formy organizacji, jak podkreśla Jan Karpierz, ważne jest aby Społeczników było po prostu jak najwięcej. To oni właśnie działają na rzecz drugiego człowieka, często poświęcając swój prywatny czas, środki i energię, najczęściej bez żadnego wynagrodzenia, za zwykłe “dziękuję”.